Moshé Zwarts (27 augustus 1937 – 4 december 2019)

Aimabel, humoristisch, uitgesproken en gedreven in het streven om de Nederlandse architectuur en bouw vanuit een technologisch perspectief op een hoger plan te brengen. Het zijn (slechts) enkele kwalificaties van de architect Moshé Zwarts, die vorige week woensdag in Amsterdam is overleden.

Al direct na afronding van zijn architectuurstudie aan de TU Delft – cum laude met het ontwerp voor een nieuwe luchthaven Schiphol – ging Moshé midden jaren ’60 voortvarend aan de slag voor Koninklijke Shell Plastic Laboratorium Delft met een bouwsysteem om de industriële vervaardiging van woningen in Nederland een impuls te geven. De gebouwde resultaten ervan staan (sinds 1967) nog steeds in puike conditie aan het Taxusplantsoen in Assen en prijken inmiddels op de Provinciale Monumentenlijst Drenthe.

De éénlaagse bungalows zijn op te vatten als verdere uitwerkingen van het kernwoning-concept van Rietveld. De natte ruimten zijn de enige ruimten in de woning met een permanente positie. Ze fungeren constructief als stabiliteitskern voor de stalen hoofddraagconstructie: een spaceframe op pendelkolommen. De vrije indeelbaarheid en aanpasbaarheid van de woonvolumes worden verder verruimd door verplaatsbare binnenwanden en gevels, gemaakt van lichtgewicht kunststof.

In het 010-boek ‘Tussen traditie en experiment’ blikt Moshé zo’n 25 jaar later zelf terug op zijn pionierswerk:

‘Ik ontwikkelde mijn bouwsysteem, het was daarbij eigenlijk vrij voorspelbaar dat ik gebruik ging maken van kruisvormige kolommetjes. Stond bij Mies van der Rohe het neutrale (richtingloze) architectonische beeld van de kruisvorm voorop, ik paste de vorm in eerste instantie toe omdat mijn bouwsysteem een orthogonale opbouw bezat en de kruisvorm zeer geschikt was om vanuit vier loodrecht op elkaar staande richtingen aan te sluiten. Er was natuurlijk geen sprake van dat ik mijn kolommetjes zou samenstellen op een wijze zoals Van der Rohe destijds deed. Ze kregen bij mij hun vorm door de techniek koudwalsen. Ook voor de meeste andere onderdelen werd deze techniek toegepast. De ontwikkeling verliep vrij voorspoedig. We bouwden met het systeem een klein prototype, twee bungalows in Assen en een benzinestation in Delft.’

‘Er was natuurlijk geen sprake van dat ik mijn kolommetjes zou samenstellen op een wijze zoals Van der Rohe destijds deed.’

Alleen al uit dat ene zinnetje spreekt de vernieuwingsdrang, maar ook de uitgesprokenheid. Moshé was er de architect niet naar om zijn opvattingen te maskeren. ‘Een misplaatse tour de force in een typisch Nederlands polderlandschap. In een baljurk naar de Albert Heijn’, luidden de onverbloemde kwalificaties van Moshé als lid van de jury Nationale Staalprijs 2006 bij de beoordeling van de drie spectaculaire stalen bruggen over de smalle Hoofdvaart in de Haarlemmermeerpolder. Het bruggentrio van de hand van Santiago Calatrava zou het niet tot een nominatie schoppen. Zelf toucheerde Zwarts & Jansma Architecten, het bureau dat Moshé in 1990 samen met Rein Jansma oprichtte, meer dan eens een Nationale Staalprijs. Zoals in 1996 voor Feijenoord Stadion De Kuip, Rotterdam.

En ja, Moshé was altijd wel te vinden voor onbezoldigde medewerking aan een Bouwen met Staal-activiteit, ter meerdere bevordering van het gebruik van staal in de bouw. Van inleider bij een seminar of projectbezoek tot Master van de internationale Masterclass Steel 2006 voor jonge architecten en constructeurs bij Hollandia in Krimpen aan den IJssel. En ook dan weer die kenmerkende bevlogenheid in de opvatting van zijn tijdelijke nevenfunctie, af en toe afgewisseld met een goed bedoelde harde noot. Zoals (desgevraagd) na afloop van een interdisciplinaire discussie tijdens het architectenseminar Nationale Staalbouwdag 2007 in Ede ‘Ronduit beschamend. Alle discussie ging over welstand i.p.v. over staal.’, voegde Moshé de organisatie beslist toe. Het mocht maar duidelijk zijn.

Net zo evident is de waarde van de nalatenschap van de architect: een rijk architectonisch oeuvre dat huidige en toekomstige generatie ontwerpers inspireert en een goed draaiend ZJA Zwarts & Jansma Architecten dat nog steeds met onverwacht vernieuwende toepassingen van staal op de proppen weet te komen. Net als Moshé.

Projectafbeeldingen:

boven: Shell-woningen, Assen (ontwerp: Moshé Zwarts) • midden: Feijenoord Stadion, Rotterdam • onder: recente projecten van ZJA, v.l.n.r.: Capital C (herbestemming Diamantbeurs), Amsterdam (© Jan Willem Kaldenbach) • renovatie Thialf, Heerenveen (© Roy Klompenmaker) • Startstation Erasmuslijn, Den Haag (© Jeroen Musch).

Tekst: Arend Dolsma (Bouwen met Staal), 13 december 2019.